Pomiary substancji chemicznych

Jak de­fi­niu­je się czyn­ni­ki che­micz­ne i czynniki chemiczne organiczne?

Czynnik chemiczny to każdy pierwiastek lub związek chemiczny, w postaci własnej lub w mieszaninie, występujący w środowisku pracy. Może być naturalnie obecny w przyrodzie lub powstawać w wyniku działalności człowieka, takiej jak produkcja, stosowanie czy usuwanie w postaci odpadów. Kluczowym elementem zarządzania czynnikami chemicznymi w miejscu pracy jest ich badanie, które obejmuje identyfikację, analizę i ocenę ich właściwości fizycznych, chemicznych i toksycznych oraz pomiary substancji chemicznych, pozwalający na określenie ich stężenia w środowisku pracy i zgodność z normami bezpieczeństwa.

Czynnik chemiczny organiczny to związek chemiczny zawierający w swojej strukturze węgiel, z wyjątkiem kilku prostych związków nieorganicznych, takich jak dwutlenek węgla, tlenki węgla, cyjanowodór czy węglany. Badanie substancji chemicznych organicznych jest istotnym elementem chemii organicznej, która zajmuje się analizą ich struktury, właściwości oraz reakcji chemicznych. Pomiary substancji chemicznych organicznych w środowisku pracy pozwalają na precyzyjną ocenę zagrożeń związanych z ich obecnością i przyczynia się do wdrożenia odpowiednich środków ochrony pracowników.

Chemia organiczna, dzięki zdolności atomów węgla do tworzenia złożonych struktur, takich jak długie łańcuchy i pierścienie, stanowi obszerną dziedzinę badań, które wspierają rozwój zarówno technologii przemysłowych, jak i metod oceny ryzyka zawodowego.

Kie­dy substancję che­micz­ną kwa­li­fi­ku­je­my ja­ko stwa­rza­ją­cą za­gro­że­nie dla zdro­wia?

Czynnik chemiczny organiczny kwalifikuje się jako stwarzający zagrożenie dla zdrowia lub bezpieczeństwa, gdy spełnia jedno lub więcej z kryteriów.

1. Spełnia kryteria klasyfikacji zagrożeń: zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r., czynnik chemiczny uznaje się za stwarzający zagrożenie, gdy jest klasyfikowany do którejkolwiek z klas zagrożeń fizycznych lub zagrożeń dla zdrowia człowieka. Klasyfikacja ta obejmuje takie zagrożenia, jak toksyczność, kancerogenność, mutagenność, działanie teratogenne, drażniące lub uczulające działanie, a także zagrożenia dla środowiska. Badanie substancji chemicznych w tym kontekście odgrywa kluczową rolę w identyfikacji właściwości chemicznych i fizycznych związków, co pozwala na prawidłową klasyfikację substancji zgodnie z obowiązującymi normami.

2. Nie spełnia kryteriów klasyfikacji, ale stwarza ryzyko: nawet jeśli czynnik chemiczny nie spełnia ściśle określonych kryteriów klasyfikacji, może stwarzać zagrożenie ze względu na swoje właściwości fizykochemiczne lub sposób stosowania. Przykładem mogą być substancje łatwopalne lub wysoce reaktywne, które wymagają regularnych pomiarów substancji chemicznych w środowisku pracy w celu oceny stężenia oraz wdrożenia środków zapobiegawczych. Dzięki badaniom i pomiarom możliwe jest szybkie wykrycie potencjalnych zagrożeń, zanim wystąpią realne skutki dla zdrowia pracowników.

3. Wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS): substancje, które mogą nie być klasyfikowane jako niebezpieczne w normalnych warunkach, ale których stężenie w powietrzu przekracza wartości NDS, stwarzają zagrożenie dla zdrowia. Pomiary substancji chemicznych w powietrzu w takich przypadkach pozwalają na określenie, czy stężenie nie przekracza dopuszczalnych norm, oraz umożliwia podjęcie działań naprawczych, takich jak poprawa wentylacji, stosowanie środków ochrony indywidualnej czy zmiana technologii produkcji.

Ja­ki jest wpływ sub­stan­cji che­micz­nych na na­sze zdro­wie?

Substancje chemiczne mają zróżnicowany wpływ na zdrowie pracowników, w zależności od ich właściwości toksycznych, sposobu narażenia oraz poziomu stężenia w środowisku pracy. Dlatego regularne badanie substancji chemicznych jest niezbędne do oceny potencjalnych zagrożeń. Pomiary substancji chemicznych oraz badania substancji chemicznych w powietrzu i analiza ich właściwości pozwalają na identyfikację zagrożeń, takich jak:

• nowotwory (np. związane z działaniem kancerogennych związków organicznych),
• uszkodzenia genetyczne i zaburzenia rozrodczości (np. w wyniku ekspozycji na substancje mutagenne, teratogenne i reprotoksyczne),
• uszkodzenia mózgu i układu nerwowego (np. w wyniku działania neurotoksyn),
• uszkodzenia dróg oddechowych (np. spowodowane wdychaniem drażniących gazów lub pyłów),
• uszkodzenia skóry (np. w wyniku kontaktu z substancjami żrącymi lub drażniącymi).

Jedna substancja chemiczna może stwarzać kilka rodzajów zagrożeń jednocześnie. Przykładowo, substancje reprotoksyczne, takie jak związki ołowiu czy niektóre rozpuszczalniki organiczne, mogą powodować zarówno uszkodzenia układu rozrodczego, jak i inne skutki zdrowotne, w tym neurotoksyczność. Dlatego badanie substancji chemicznych obejmuje wieloaspektową analizę ich oddziaływania, w tym badania toksykologiczne, chemiczne i środowiskowe.

Jak prawidłowo wytypować czynniki chemiczne do badania substancji chemicznych?

Substancje organiczne, ze względu na ich szerokie zastosowanie i potencjalne zagrożenia dla zdrowia, wymagają szczególnej uwagi podczas typowania do badań substancji chemicznych. Ich właściwości, takie jak lotność, toksyczność, zdolność do bioakumulacji czy działanie drażniące, kancerogenne lub reprotoksyczne, mogą wpływać na warunki pracy. Poniżej opisano etapy procesu dostosowane do substancji organicznych:

1. Identyfikacja stanowisk pracy i źródeł zagrożeń - substancje organiczne, takie jak rozpuszczalniki (np. toluen, aceton), oleje mineralne, lotne związki organiczne (LZO) czy produkty uboczne spalania, często występują na stanowiskach pracy w różnych branżach, takich jak przemysł chemiczny, lakierniczy, drukarski czy farmaceutyczny. Kluczowe kroki:

• zidentyfikować procesy, w których mogą występować emisje substancji organicznych (np. malowanie, klejenie, destylacja),
• określić źródła emisji, takie jak zbiorniki, urządzenia produkcyjne, reakcje chemiczne, procesy spalania czy wycieki.

2. Analiza kart charakterystyki substancji chemicznych organicznych - karty charakterystyki (SDS) są podstawowym źródłem informacji o właściwościach substancji organicznych. W przypadku substancji organicznych należy szczególnie uwzględnić:

• sekcję 8, zawierającą parametry kontroli narażenia, takie jak najwyższe dopuszczalne stężenia (NDS, NDSCh),
• informacje o lotności (prężności par), które wskazują na zdolność substancji do parowania i stwarzania ryzyka w postaci oparów,
• właściwości toksykologiczne i zagrożenia dla zdrowia, takie jak działanie drażniące, kancerogenne czy mutagenne.

3. Typowanie substancji organicznych do badań - na podstawie kart charakterystyki oraz oceny ryzyka należy określić, które substancje organiczne wymagają szczegółowego badania i regularnych pomiarów. W szczególności należy uwzględnić:

• lotne związki organiczne (LZO), takie jak benzen, toluen, ksyleny, które mogą łatwo rozprzestrzeniać się w powietrzu,
• substancje organiczne o działaniu reprotoksycznym (np. niektóre estry, ftalany, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne),
• substancje kancerogenne i mutagenne, takie jak formaldehyd, benzo[a]piren czy benzen.

4. Typowanie pracowników do badań - typowanie pracowników do pomiarów narażenia na substancje organiczne może odbywać się na dwa sposoby:

• najbardziej narażeni pracownicy: osoby pracujące bezpośrednio przy procesach generujących emisje substancji organicznych (np. malarze, operatorzy urządzeń technologicznych),
• jednorodna grupa: pracownicy wykonujący podobne zadania w zbliżonych warunkach, gdzie poziom narażenia jest równomierny (np. grupa operatorów w hali produkcyjnej).

Kie­dy i jak czę­sto prze­pro­wa­dza­my ba­da­nia czyn­ni­ków che­micz­nych?

Pracodawca jest zobowiązany do identyfikacji czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, w tym substancji chemicznych, które wymagają przeprowadzenia badań i pomiarów. Proces ten opiera się na rozpoznaniu źródeł emisji tych czynników oraz warunków wykonywania pracy, które mogą wpływać na poziom stężeń lub narażenia pracowników. Szczególną uwagę należy zwrócić na rodzaj czynników oraz ich właściwości, takie jak toksyczność, lotność czy zdolność do bioakumulacji. Istotne jest również uwzględnienie procesów technologicznych, parametrów urządzeń, maszyn i instalacji, które mogą być źródłem emisji, oraz danych dostarczanych przez producentów. Organizacja pracy, sposób jej wykonywania oraz rzeczywisty czas narażenia na działanie czynników szkodliwych również powinny być wzięte pod uwagę.

Badania substancji chemicznych i pomiary muszą być wykonane najpóźniej w ciągu 30 dni od rozpoczęcia działalności lub wprowadzenia nowych czynników do środowiska pracy. Częstotliwość badań zależy od rodzaju substancji i jej właściwości. Dla czynników chemicznych, których stężenie podczas poprzednich pomiarów wynosiło od 0,1 do 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS), badania powinny być przeprowadzane co najmniej raz na dwa lata. Jeżeli stężenie przekraczało 0,5 wartości NDS, badania należy wykonywać co najmniej raz w roku. W przypadku substancji o działaniu rakotwórczym lub mutagennym badania są bardziej rygorystyczne – jeśli stężenie wynosiło od 0,1 do 0,5 wartości NDS, pomiary muszą być realizowane co najmniej raz na sześć miesięcy, a dla wartości przekraczających 0,5 NDS – co trzy miesiące.

W sytuacji, gdy dwa kolejne badania przeprowadzone w odstępie co najmniej dwóch lat (lub sześciu miesięcy dla czynników rakotwórczych i mutagennych) wykazały stężenia poniżej 0,1 wartości NDS, pracodawca może odstąpić od dalszego wykonywania badań i pomiarów czynników chemicznych dla danego czynnika. Ważnym elementem tego procesu są konsultacje z pracownikami lub ich przedstawicielami. Pracodawca powinien omawiać z nimi kwestie typowania czynników do badań, organizacji pomiarów oraz metod pobierania próbek.

Regularne badania i pomiary substancji chemicznych w środowisku pracy są kluczowe dla ochrony zdrowia pracowników. Wyniki badań stanowią podstawę do wdrażania działań zapobiegawczych, takich jak optymalizacja procesów technologicznych, poprawa systemów wentylacyjnych czy stosowanie skutecznych środków ochrony indywidualnej. Prawidłowa realizacja tych obowiązków nie tylko minimalizuje ryzyko narażenia na substancje chemiczne, ale także zapewnia zgodność z przepisami prawnymi i buduje kulturę bezpieczeństwa w miejscu pracy.

Ja­kich przy­rzą­dów po­mia­ro­wych uży­wa­my?

Po­bie­ra­nie pró­bek do oce­ny na­ra­że­nia za­wo­do­we­go na sub­stan­cje che­micz­ne or­ga­nicz­ne (pomiary substancji chemicznych), wy­ko­nu­je­my na pod­sta­wie Ce­r­ty­­fi­­ka­tu Akre­­dy­­ta­­cji wy­­da­­ne­go przez Po­l­skie Ce­n­trum Akre­­dy­­ta­­cji o nr AB 1695 i re­ali­zu­je­my zgod­nie z nor­mą PN-Z-04008–7:2020+Az1:2004.

Do po­bie­ra­nia pró­bek po­wie­trza, uży­wa­my pre­cy­zyj­nych aspi­ra­to­rów oso­bi­stych z prób­ni­ka­mi sorb­cyj­ny­mi oraz ka­li­bra­to­ra prze­pły­wu, za po­mo­cą któ­re­go spraw­dza­my aspi­ra­to­ry przed roz­po­czę­ciem i po za­koń­cze­niu każ­de­go ba­da­nia. Spraw­dze­nie ta­kie da­je pew­ność, że wy­nik po­bo­ru jest pra­wi­dło­wy i nie ma ko­niecz­no­ści je­go po­wta­rza­nia.

Jakie organiczne substancje chemiczne pobieramy do badania substancji chemicznych na stanowiskach pracy?

1,1-dichloroetan [75-34-3]. 1,2,3-trimetylobenzen [526-73-8]. 1,2,4-trimetylobenzen [95-63-6]. 1,2-dichloroetan [107-06-2]. 1,2-epoksypropan, tlenek propylenu [556-52-5]. 1,3,5-trimetylobenzen [108-67-8]. 1,3,5-trioksan [110-88-3]. 1,3-dioksolan [646-06-0]. 1,4-dioksan [123-91-1]. 1-chloro-2,3-epoksypropan (epichlorohydryna) [106-89-8]. 1-etylo-2-pirolidon, N-etylo-2-pirolidon, NEP [2687-91-4]. 1-metoksypropan-2-ol [107-98-2]. 1-metylo-2-pirolidon, N-metylo-2-pirolidon, NMP [872-50-4]. 1-metylonaftalen, α-metylonaftalen [90-12-0]. 2-(2-butoksyetoksy)etanol [112-34-5]. 2,2’-iminobis (etyloamina, dietylenotriamina, DETA) [111-40-0]. 2,2-Bis(4-hydroksyfenylo)propan, Bisfenol A, BPA [80-05-7]. 2,2-dimetylobutan [75-83-2]. 2,2'-iminodietanol [111-42-2]. 2,2'-oksydietanolu (glikol dwuetylenowy) [111-46-6]. 2,3-dimetylobutan [79-29-8]. 2,4,6-trinitrotoluen, TNT [118-96-7]. 2,4-dinitrotoluen [121-14-2]. 2,6-dinitrotoluen [606-20-2]. 2-aminoetanol [141-43-5]. 2-butoksyetanol [111-76-2]. 2-chlorobuta-1,3-dien, chloropren [126-99-8]. 2-etoksyetanol (etoksyetanol) [110-80-5]. 2-etylotoluen, 3-metyloetylobenzen [611-14-3]. 2-fenoksyetanol [122-99-6]. 2-fenylopropen, alfa-metastyren [98-83-9]. 2-furaldehyd, furfural, aldehyd furfurylowy [98-01-1]. 2-furylometanol [98-00-0]. 2-metoksyetanol [109-86-4]. 2-Metoksymetyloetoksy propanol - mieszanina izomerów: 1-(2-metoksy-1- metyloetoksy)propan-2-ol, 1-(2- metoksy-2-metyloetoksy)propan- 2-ol, 2-(2-metoksy-1- metyloetoksy)propan-1-ol [34590-94-8]. 2-metylobuta-1,3-dien, izopren [78-79-5]. 2-metylonaftalen, β-metylonaftalen [91-57-6]. 2-metylopentan [107-83-5]. 2-metylopropan-1-ol (Izobutanol, Metylopropanol) [78-83-1]. 3a,4,7,7a-tetrahydro-4,7- metanoinden (dicyklopentadien) [77-73-6]. 3-etylotoluen, 3-metyloetylobenzen [620-14-4]. 3-metylobutan-1-ol, izopentanol [123-51-3]. 3-metylopentan [96-14-0]. 4-etylotoluen, 4-metyloetylobenzen [622-96-8]. 4-hydroksy-4-metylopentan-2-on (alkohol diacetonowy) [123-42-2]. 4-metylopentan-2-ol [108-11-2]. 4-metylopentan-2-on (metyloizobutyloketon, hekson, MIBK) [108-10-1]. 5-metyloheksan-2-on [110-12-3]. 5-metyloheptan-3-on [541-85-5]. Acetaldehyd, etanal, aldehyd octowy [75-07-0]. Acetofenon [98-86-2]. Aceton [67-64-1]. Acetonitryl [75-05-8]. Akrylaldehyd, akroleina, 2-propenal [107-02-8]. Akrylamid [79-06-1]. Akrylan 2-etyloheksylu [103-11-7]. Akrylan butylu [141-32-2]. Akrylan etylu [140-88-5]. Akrylan metylu [96-33-3]. Akrylonitryl [107-13-1]. Anilina [62-53-3]. Antracen [120-12-7]. Benzaldehyd, aldehyd benzoesowy [100-52-7]. Benzen [71-43-2]. Benzo[a]antracen [56-55-3]. Benzo[a]piren [50-32-8]. Benzo[b]fluoranten [205-99-2]. Benzo[g,h,i]perylen [191-24-2]. Benzo[k]fluoranten [207-08-9]. Benzyna do lakierów [8052-41-3]. [64742-82-1]. [64741-92-0]. [64742-48-9]. Benzyna ekstrakcyjna [8032-32-4]. [8006-61-9]. [64742-49-0]. [93763-33-8]. [101316-56-7]. Bifenyl [92-52-4]. Buta-1,3-dien [106-99-0]. Butan [106-97-8]. Butan-1-ol (1-butanol, alkohol butylowy, n-butanol, butanol) [71-36-3]. Butan-2-ol [78-92-2]. Butan-2-on, metyloetyloketon, (MEK) [78-93-3]. Butanal, aldehyd masłowy [123-72-8]. Butyloamina [109-73-9]. Chlorobenzen [108-90-7]. Chloroeten (chlorek winylu) [75-01-4]. Chloroform [67-66-3]. Chryzen [218-01-9]. Cykloheksan [110-82-7]. Cykloheksanol [108-93-0]. Cykloheksanon [108-94-1]. Cykloheksyloamina [108-91-8]. Dezfluran, desfluran [57041-67-5]. Dibenzo[a,h]antracen [53-70-3]. Dichlorometan, chlorek metylenu [75-09-2]. Dietyloamina [109-89-7]. Dietylobenzen [25340-17-4]. Diizocyjanian heksametylenu [HDI] [822-06-0]. Diizocyjanian tolueno-2,4-diylu [2,4 TDI] [584-84-9]. Diizocyjanian tolueno-2,6-diylu [2,6 TDI][91-08-7]. Dimetoksymetan [109-87-5]. Dimetyloamina [124-40-3]. Dimetyloformamid [68-12-2]. Disiarczek węgla [75-15-0]. Ditlenek węgla, dwutlenek węgla [124-38-9]. Enfluran [13838-16-9]. Epoksyetan (tlenek etylenu) [75-21-8]. Etanol, alkohol etylowy [64-17-5]. Eter dietylowy [60-29-7]. Eter difenylowy [101-84-8]. Eter tert-butyloetylowy [637-92-3]. Etylenodiamina [107-15-3]. Etyloamina [75-04-7]. Etylobenzen [100-41-4]. Etylotoluen (mieszanina izomerów) [25550-14-5]. Fenol [108-95-2]. Fenoloftaleina [77-09-8]. Fenylometanol (alkohol benzylowy) [100-51-6]. Formaldehyd, metanal, aldehyd mrówkowy [50-00-0]. Ftalan benzylu butylu [85-68-7]. Ftalan bis(2-etyloheksylu), di(2-etyloheksylu) [117-81-7]. Ftalan dibutylu [84-74-2]. Ftalan dietylu [84-66-2]. Ftalan dimetylu [131-11-3]. Ftalan di-n-oktylu [117-84-0]. Ftalan izobutylu [84-69-5]. Glicerol [56-81-5]. Glikol etylenowy [107-21-1]. Glutaraldehyd, aldehyd glutarowy, pentan-1,5-dial [111-30-8]. Heksan [110-54-3]. Heptan [142-82-5]. Heptan-2-on [110-43-0]. Hydrazyna [302-01-2]. Hydrochinon [123-31-9]. Indeno[1,2,3-c,d]piren [193-39-5]. Izobutyroaldehyd, aldehyd izomasłowy [78-84-2]. Izofluran, isofluran [26675-46-7]. Izopren [78-79-5]. Izopropyloamina [75-31-0]. Krezol (mieszanina izomerów o-, m-, p-) [1319-77-3]. Ksylen – mieszanina izomerów 1,2-, 1,3-, 1,4- [95-47-6]. [108-38-3]. [106-42-3]. [1330-20-7]. Kumen (izopropylobenzen) [98-82-8]. Kwas akrylowy [79-10-7]. Kwas mrówkowy [64-18-6]. Kwas octowy [64-19-7]. Kwas propionowy [79-09-4]. Metakrylan butylu [97-88-1]. Metakrylan metylu [80-62-6]. Metanol [67-56-1]. Metylenobis (fenyloizocyjanian, MDI) [101-68-8]. Metyloamina [74-89-5]. Metylocykloheksan [108-87-2]. N,N`-bis(2- Aminoetylo)etylenodiamina (trietylenotetraamina) (TETA) [112-24-3]. N,N-dimetyloacetamid (DMAC) [127-19-5]. N,N-dimetyloformamid (DMFA) [68-12-2]. Nafta [8008-20-6]. Naftalen [91-20-3]. N-dekanal, aldehyd kaprynowy / aldehyd decylowy [112-31-2]. N-heksanal, kaproaldehyd, aldehyd heksanowy [66-25-1]. N-heptanal, n-heptaldehyd, aldehyd enantonowy [111-71-7]. N-nonanal, aldehyd pelargonowy / nonanowy [124-19-6]. N-oktan [111-65-9]. N-oktanal, aldehyd kaprylowy / oktylowy [124-13-0]. N-propanal, propionaldehyd, aldehyd propionowy [123-38-6]. Octan 2-butoksyetylu, octan butyloglikolu [112-07-2]. Octan 2-etoksyetylu [111-15-9]. Octan 2-metoksy-1-metyloetylu [108-65-6]. Octan 2-metoksyetylu [110-49-6]. Octan etylu [141-78-6]. Octan izobutylu, octan 2-metylopropylu [110-19-0]. Octan izopentylu, octan 3-metylobutylu [123-92-2]. Octan izopropylu, octan 1-metyloetylu [108-21-4]. Octan metylu [79-20-9]. Octan n-butylu, octan butylu [123-86-4]. Octan pentylu, octan n-amylowy [628-63-7]. Octan propylu [109-60-4]. Octan winylu [108-05-4]. Oktan, n-oktan [111-65-9]. Oleje mineralne wysokorafinowane z wyłączeniem cieczy obróbkowych, Parafina stała [8002-74-2]. Pentan, n-pentan [109-66-0]. Pentan-1-ol, alkohol amylowy, n-pentanol [71-41-0]. Pentanal, aldehyd walerianowy, n-pentanal [110-62-3]. Propan [74-98-6]. Propan-1-ol, n-propanol [71-23-8]. Propan-2-ol, izopropanol, 2-propanol, alkohol izopropylowy [67-63-0]. Propano-1,3-sulton [1120-71-4]. Rezorcynol [108-46-3]. Sewofluran, sevoflurane [28523-86-6]. Spaliny emitowane z silników Diesla mierzone jako węgiel elementarny (EC), Styren [100-42-5]. Terpentyna [8006-64-2]. Tetrachloroeten [127-18-4]. Tetrahydrofuran, THF, oksolan, tlenek butylenu [109-99-9]. Tiuram – disulfid tetrametylotiuramu [137-26-8]. Tlenek diazotu, podtlenek azotu [10024-97-2]. Toluen [108-88-3]. Trichloroeten [79-01-6]. Trietyloamina [121-44-8]. Trimetyloamina [75-50-3]. Trimetylobenzen mieszanina izomerów (1,2,3-, 1,2,4 i 1,3,5) [526-73-8]. [95-63-6].[108-67-8]. [25551-13-7]. Winylotoluen (mieszanina izomerów) [25013-15-4]. WWA (Wielopierścieniowe Węglowodory Aromatyczne) – Antracen, Benzo(a)antracen, Chryzen, Benzo(b)fluoranten, Benzo(k)fluoranten, Benzo(a)piren, Dibenzo(a,h)antracen, Benzo(g,h,i) perylen, Indeno(1,2,3, -c, d) piren.

Jakie działania techniczne i organizacyjne należy podjąć, aby ograniczyć ekspozycję na przekroczenia dopuszczalnych stężeń poprzez badanie i pomiar substancji chemicznych?